جیوه تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر سلامت انسان‌ها و محیط‌زیست دارد و نکته نگران‌کننده در مورد این عنصر، پایداری بالای آن در اتمسفر و چرخه محیط‌زیست و قابلیت تجمع آن در اکوسیستم‌ها است. جیوه پس‌ازاینکه آزاد می‌شود، می‌تواند مسافت‌های طولانی را از منشأ خود بپیماید و چرخه‌ای را در هوا، آب، رسوبات، خاک و میکروارگانیسم‌ها شروع کند. بنابراین برای کاهش آثار آن بر محیط‌زیست و سلامت انسان‌ها، نیاز به درک و همکاری جهانی وجود دارد و کشورها نمی‌توانند به‌طور انفرادی برای کاهش تأثیر این عنصر بر محیط‌زیست خود کار کنند.
جیوه از محل دفن زباله‌ها به آب‌های زیرزمینی و دریاچه‌ها راه پیدا می‌کند و خوراک میکروارگانیسم‌ها و سپس ماهی‌ها و دست آخر هم حیوانات گوشت‌خوار می‌شود. گیاهانی که از خاک آلوده به جیوه می‌رویند، به این عنصر سمی آلوده می‌شوند و بخارات آن وارد هوا می‌شوند.
سوئد یکی از سخت‌گیر ترین کشورها در استعمال جیوه
سوئد قوانین بسیار سخت‌گیرانه‌ای در برابر مصرف جیوه دارد تا جایی که استفاده از این عنصر را به‌طور کلی ممنوع کرده و با دقت زیادی، از ورود آن به چرخه زیست‌محیطی جلوگیری می‌کند، چرا که میزان جیوه در جنگل‌ها و زمین‌های زراعی این کشور، ۳ تا ۵ برابر حد طبیعی است. ماهی‌هایی که در دریاچه‌های سوئد زندگی می‌کنند، آلوده به مقدار زیادی جیوه هستند و نمی‌توان آن‌ها را بدون ملاحظات غذایی مصرف کرد.
حال این سؤال پیش می‌آید که چرا این کشور پیشرفته به این وضع گرفتارشده است؟ آلودگی با جیوه، یکی از آثار سوء و جدی آلودگی هوا در سوئد است و بنا بر پیش‌بینی‌ها، انتشار جیوه در این کشور باید ۸۰ درصد کاهش یابد تا میزان آن در محیط‌زیست به حد طبیعی برسد.
چرخه انتشار جیوه در سوئد
مرگ ماهی‌ها و پرندگان و ابتلای آن‌ها به بیماری‌های ناشناخته در دهه ۱۹۶۰، هشداری برای بالا بودن سطح جیوه در محیط‌زیست کشور سوئد بود که مقداری از آن به آفت‌کش‌ها نسبت داده می‌شد، اما حتی تعدادی از دریاچه‌ها که به زمین‌های آغشته به آفت‌کش نزدیک نبودند هم در لیست سیاه قرار گرفتند و ماهیگیری از آن‌ها ممنوع شد.
میزان جیوه موجود در طبیعت سوئد در سال ۱۹۹۰ ، ۵ و چهار دهم تن تخمین زده می‌شد که حدود یک‌سوم آن از سایر کشورهای اروپایی نشأت می‌گرفت و حدود دو سوم دیگر از کشورهای خارج از قاره اروپا به این کشور منتقل می‌شد. از آن زمان تا کنون، انتشار جیوه در اروپا کاهش یافته است، چرا که کشورهای عضو اتحادیه اروپا، تعدادی دستورالعمل را پذیرفته‌اند که منجر به کاهش انتشار جیوه می‌شود.
مهم‌ترین قانونی که در سوئد در سال ۱۹۸۷ برای کنترل جیوه تصویب شده است، قانونی است که برای کارخانجات با حجم احتراق بالا و کارخانجاتی که برای کار خود به سوزاندن زغال‌سنگ احتیاج دارند وضع شده است. بنا بر این قانون، این کارخانجات باید از فیلتر مخصوص و تجهیزات گوگردزدا استفاده کنند، اما این کار هم نتوانست منجر به کاهش قابل توجه جیوه در سوئد شود و کاهش انتشار جیوه در این کشور، با افزایش انتشار جهانی این عنصر جبران شد.
هدف استراتژی سوئد در کنترل جیوه، این است که سطح این عنصر را آن‌قدر در طبیعت پایین بیاورد که مردم بتوانند بدون هیچ نگرانی از دریاچه‌ها ماهی بگیرند و مصرف کنند.
تا سال ۱۹۹۰، تلاش بر این بود تا با کنترل کردن سوخت کارخانجات، سطح جیوه در محیط‌زیست سوئد کاهش یابد، اما در نهایت، وقوف به عمل آمد که یک موضوع مهم دیگر، کنترل جیوه در محصولات و فرایندهای تولید است. بنابراین در این کشور یک استراتژی تدوین شد که آن را می‌توان در یک جمله خلاصه کرد: “بار جیوه بر دوش طبیعت بسیار سنگین است و بنابراین باید از استفاده از هر محصولی که حاوی این فلز است خودداری شود.”
توقف استفاده از جیوه در سوئد
در سوئد، فهرستی از جایگزین‌های مناسب برای محصولاتی که حاوی جیوه هستند وجود دارد. از سال ۲۰۰۹، این کشور یک ممنوعیت عمومی را برای استفاده از جیوه اعلام کرده است که این قانون، نقش مهمی در کاهش انتشار جیوه در اتمسفر دارد. چرا که این عنصر حین سوزاندن یا دفن زباله، می‌تواند وارد هوا شود. بنابر این قانون، محصولات حاوی جیوه نباید در بازار این کشور وجود داشته باشند یا صادر شوند.
ممنوعیت آمالگام
در سوئد، آمالگام با مواد فاقد جیوه جایگزین شده است که متداول‌ترین آن‌ها کامپوزیت‌ها هستند. علاوه بر این از سرامیک، گلاس آینومرها، و فلزات، به‌خصوص آلیاژ کرومیوم کبالت، طلا و تیتانیوم برای ترمیم دندان‌ها استفاده می‌شود.
در این کشور، بیماران و دندانپزشکان، به خوبی نسبت به خطراتی که کار با جیوه برای دندان‌پزشک و دستیاران او دارد و خطراتی که این ماده سمی در نهایت متوجه محیط‌زیست می‌کند آگاه هستند و همین سبب موفقیت و به نتیجه رسیدن این استراتژی شده است.
از سال ۱۹۹۵، استفاده از آمالگام برای کودکان در سوئد ممنوع شده است و از سال ۱۹۹۹، بیمه‌ها پر کردن دندان با آمالگام را از پوشش خود خارج کرده‌اند.
نکته قابل توجه این است که حتی اگر دیگر در این کشور از این ماده استفاده نشود، آمالگام‌های موجود در دندان بزرگسالان، برای ده‌ها سال منبع انتشار جیوه خواهد بود. چرا که تخمین زده می‌شود که ۷۵ درصد بزرگسالان این کشور در دندان خود آمالگام داشته باشند که حاوی ۴۰ تن جیوه است.
بنا بر گزارشی که رویترز در سال ۲۰۰۴ منتشر کرده، سوئد در این سال قانونی وضع کرده است که می‌گوید دندان‌های حاوی آمالگام مردگان باید قبل از دفن آن‌ها بیرون آورده شوند.
عاقبت جیوه در سوئد
پارلمان سوئد در سال ۲۰۰۳، پس از سال‌ها تحقیق و مطالعه تصمیم گرفت زباله‌های حاوی جیوه را انبار کند. چرا که جیوه عنصری است که نمی‌توان آن را نابود کرد و انبار کردن آن در اعماق زمین، بهترین راه جلوگیری از گردش آن در محیط‌زیست به شمار می‌رود و به این طریق، می‌توان از امتزاج شیمیایی این عنصر جلوگیری کرد. بنا بر قوانین اتحادیه اروپا، بستر مناسب دفن جیوه، فضایی سنگی است، اما هم‌اکنون اثبات شده است که معادن نمک موجود در آلمان هم همین قابلیت و سطح از محافظت را دارا هستند.
منبع:
